Nanne op 't Ende
Voor het raam is een graafmachine aan het werk, iets met gas of glasvezelkabel. Hoe moet ik met al die herrie schrijven over de abstracte kunst van Linda Arts? Hoe moet je überhaupt schrijven over abstracte kunst? Beginnen bij het begin?
Door Nanne op ’t Ende
Een van de eerste en beroemdste abstracte schilderijen is een zwart vierkant op een witte ondergrond. Kazimir Malevitsj, die het maakte, geloofde heilig dat de schilderkunst, om echt creatief te zijn, bevrijd moest worden van alle verwijzingen naar de natuur en de werkelijkheid. Anders is het alleen maar imitatie, nee, diefstal! Het zwarte vierkant is het nulpunt: vanaf hier kan een schilder de vormen vanuit het niets laten ontstaan.
Intuïtie
Vanuit het niets? In zijn manifesto Van Kubisme en Futurisme naar Suprematisme verwijst Malevitsj naar het onderbewuste en de intuïtie. “Het vierkant is geen onderbewuste vorm. Het wordt voortgebracht door de intuïtieve rede.” Wat de intuïtieve rede precies is? Misschien is het niet uit te leggen – tenslotte is het intuïtief – maar het staat in elk geval tegenover of naast de utilistische rede, waarmee we bijvoorbeeld nieuwe technologieën ontwikkelen die de mensheid tot nut zijn.
Gelukkig heeft Malevitsj nog meer te zeggen over waar de vormen vandaan komen. “Kunst is het vermogen om een constructie te scheppen die ontstaat op basis van gewicht, snelheid, en de richting van beweging.” Kijk, daar kan ik wat mee! Suprematisme verwijst niet naar de werkelijkheid, maar maakt gebruik van de manier waarop we naar de werkelijkheid kijken. Misschien moet ik dat verduidelijken…
Licht en ruimte
Onze ogen zijn getraind om afstanden te schatten, gewichten, ruimtes, beweging. Ze zijn steeds bezig patronen te herkennen: de vertrouwde omgeving krijgt minder aandacht, als er iets onverwachts gebeurt zijn we ineens alert. En zelfs als er op een schilderij geen mensen, dieren, huizen, bomen of rivieren te vinden zijn, doen onze ogen – als verlengstuk van de hersenen – dappere pogingen om betekenis te geven aan wat ze zien.
Daar speelt een abstracte schilder als Linda Arts dankbaar op in. Haar werk is opgebouwd uit banen die van wit naar zwart verlopen, en omgekeerd; iets wat we makkelijk als een spel van licht en schaduw interpreteren. Het witte deel is het dichtst bij de lichtbron en het zwarte is er het verst vandaan. Zo ontstaat de indruk van afstand en diepte, die nog wordt versterkt als de banen een hoek maken en perspectivische lijnen suggereren.
Beweging en contrast
Als er een voor en een achter is, is er beweging. Je blik glijdt door het schilderij en onwillekeurig ervaar je het verloop alsof er iets op je af komt of van je weg gaat. In het schilderij opent zich een diepte waarin je verdwijnt, of het roept een vorm op die je tegemoet komt. Gangen, tunnels, trappen, piramides, een zuilengalerij, sensuele lippenstiften… Arts geeft de verbeelding nog een extra zetje door ook in de afzonderlijke banen een subtiel verloop te gebruiken. Elk schilderij lijkt opgebouwd uit lagen, uit losse elementen met een eigen schaduwrand (of een eigen innerlijk licht).
En dan komt het contrast. Een deel van het schilderij gaat naar voren, een ander deel gaat naar achteren – zwart ligt ineens naast wit, er is een breuklijn, een vouw, een spil, een knik, en nu raken de ogen in verwarring, moeten ze ingewikkelde nieuwe ruimtes construeren waarin die tegenstelling toch weer klopt. Waar komt het licht vandaan? Wat is ver weg, wat is dichtbij? Steeds duizelingwekkender wordt het, want ineens besef je dat elke beweging omgekeerd kan worden, afhankelijk van waar je die denkbeeldige lichtbron plaatst. Je ziet het gebeuren: de tunnel wordt een vorm die de ruimte in steekt, de gang wordt een trap – en omgekeerd…
Symboliek en emoties
Wit en zwart vertegenwoordigen voor onze ogen licht en donker. Daarmee zijn ze ook de dag waarin we kunnen zien wat er gebeurt, en de nacht met het gevaar dat schuilt in de schaduw. Of misschien voelen we ons veilig in de duisternis waar we onopgemerkt blijven en is het licht bedreigend omdat het ons genadeloos beschijnt, verblindt misschien?
De kleuren zwart en wit hebben niet in elke cultuur dezelfde betekenis, maar zelden zijn ze zonder sterke symbolische lading. Ze hangen samen met dood en leven, het einde en een nieuw begin, met kracht of verval, corruptie of zuiverheid, duistere en verheven machten. En of je het nu bewust zo ervaart of niet, dit soort emotionele en symbolische associaties zijn er altijd als je kijkt naar schilderijen die gedomineerd worden door de tegenstelling tussen licht en donker.
Interpretatie
In een erg mooi interview met Pieter Bon voor Omroep Tilburg vertelt Arts onder meer dat je soms best een tijd langer mag kijken voor je een schilderij ‘begrijpt’. Ze wil niet kwijt hoe ze de werken bedoeld heeft – dat mag iedereen voor zichzelf uitmaken – maar je voelt wel dat elk schilderij voor haar een eigen verhaal vertelt. Maar wat zie ik zelf?
Zonder titel # 264 doet me denken aan een donkere gang die dood lijkt te lopen in een egaal grijs vlak – verder kun je niet… maar er komt toch licht achter vandaan dat er omheen speelt en de gang verlicht. Het straalt een soort hoop uit. En op dezelfde, maar tegenovergestelde manier dringt er om dat grijze vlak in # 263 een diep zwart het schilderij binnen, mysterieus, angstaanjagend. Ook hier de omkering, de ruimte die het vlak omhoog stuwt, een piramide vormt, maar de ervaring van een wand waar het licht of de duisternis achter schuilen, is sterker.
Energie en leven
Hoe langer je kijkt, hoe meer de oppervlakken gaan werken. Of beter: de ogen zijn steeds bezig zich aan te passen aan de verlopen en de contrasten – ze zijn niet zeker over de juiste ‘belichting’ en op de breuklijnen dringen de contrasterende vlakken in elkaar door. De vormen en ruimtes komen tot leven, licht speelt erdoorheen.
Zonder titel # 290, dat bestaat uit twee kleinere doeken die in elkaar lijken te grijpen als een omarming, wordt zo een kringloop van energie, een witte ontlading die begint waar een zwart ‘einde’ doordringt in het vlak. De energie verspreidt zich, loopt uit in zwart, het zwart dringt door in het vlak van het andere doek – en zo door. Opwindend, intiem, een dans, de liefde…
Een nieuwe werkelijkheid
Één specifiek werk trok meteen mijn aandacht. Zonder titel # 296, het meest recente uit de reeks die hier hangt, heeft een ongelooflijke aanwezigheid. De diepte rechts, het glooiende oppervlak links – de breuklijn die maakt dat er voor mijn ogen, voor mijn hersenen die zo graag een verhaal willen vertellen, een werkelijkheid ontstaat. Oh, dat klinkt niet toereikend… maar meer kan ik er niet van maken. Mijn ogen en mijn hersenen, mijn hele lichaam vertelt me dat wat ik hier zie ECHT is.
En nu begrijp ik Malevitsj als hij schrijft dat een vorm die voortkomt uit de geschilderde massa’s geen imitatie is van het leven, maar zelf vol leven is. “Een geschilder oppervlak is een echte, levende vorm.” Uit niets dan banen verf die verlopen van zwart naar wit schept Linda Arts een nieuwe, vitale, dynamische realiteit. Dat is de creativiteit waarvoor Malevitsj de weg vrij maakte.
Daar word ik wel even stil van. (Maar niet te lang, want er zijn nog wat huiselijke mededelingen.)
Gesprek en projectie
Ten eerste dat Tineke Schuurmans, de curator van Hilvaria Studio’s, zondag 12 januari om 14.00 met Arts in gesprek gaat. Aangezien de tentoonstelling niet zo vaak openbaar toegankelijk is, is dit een mooie kans om te gaan kijken – en te luisteren natuurlijk.
Ten tweede presenteert Arts bij deze gelegenheid een nieuw werk vol beweging, dat geprojecteerd wordt in het zogeheten Ei, de zaal zonder hoeken. Ik heb er alleen een enkel, stilstaand beeld van gezien terwijl Tineke de beamers testte, maar op basis daarvan durf ik best te zeggen dat het de moeite van een ritje naar Hilvarenbeek waard is.
Linda Arts bij Hilvaria Studio’s is te zien tijdens zondagkunst, 12 januari en 2 februari, van 11 tot 18u, en op afspraak.
